Проф. д-р Даниела Бојаџиева: Големите очекувања за фер трговско однесување

По долг временски период на преговарање се донесе Законот за забрана на нефер трговски практики во синџирот на снабдување на земјоделски и прехранбени производи. Се креираа очекувања кај дел од аналитичарите дека овој закон конечно ќе донесе ред во цените. Дали очекувањата се оправдани?

Пишува: Проф. д-р Даниела Бојаџиева, редовен професор на Економски факултет – Скопје при Универзитетот „Св. Кирил и Методиј“

Почнувајќи од здравствената пандемска криза од 2020, па по неа енергетската криза од 2022 година, светската, а без исклучок и македонската економија беа соочени со предизвикот на брзо реагирање за справување со економските последици од нарушените синџири на снабдување и производно-трговски текови. Владите мораа промптно да креираат мерки со кои директно интервенираа врз пазарниот механизам за да ги насочат и ограничат растечките трендови на цените на стоките и услугите. Ефикасноста на мерките беше ценета од аспект на успешноста на мерките во зауздувањето на порастот на цените и стабилизацијата во снабдувањето со производите и суровините. Македонската економија во периодот 2022-2023 година заврши како лидер во однос на порастот на цените на услугите во споредба со земјите од регионот, но и во однос на економиите на земјите од Европската Унија. Владините мерки, на утврдување максимална цена за дел од производите во прехранбената индустрија, па потоа на контрола на маржите за овие производи, па повторно се пристапи кон фиксирање на цените за дел од овие производи, не ги дадоа посакуваните ефекти, со брзина и опфат како што се очекуваше. Како почнаа да се стабилизираат цените на храната и на енергентите на светските пазари, во комбинација со преземените мерки од монетарната власт во земјата (НБРСМ) и во комбинација со последниот сет на административни мерки на владата за фиксирање на цените на дел од прехранбените производи, инфлаторните притисоци почнаа да се намалуваат и во домашната економија.

Понатаму, како се приближуваше крајот на периодот на важност за кој се донесе последниот сет на административни ценовни мерки, по долг временски период на преговарање и договарање се донесе Законот за забрана на нефер трговски практики во синџирот на снабдување на земјоделски и прехранбени производи. Се креираа очекувања кај дел од аналитичарите дека овој Закон конечно ќе донесе ред во цените во прометот со овие производи, па дури и дека ќе се намалела инфлацијата во земјата. Морам да кажам тоа се многу големи очекувања, имајќи ги предвид институционалниот капацитет и еснафската култура во земјата. Во текстот што следува ќе го образложам мојот сомнеж кон очекуваните позитивни ефекти од примената на овој закон.

Кризите што ги преживеавме го извадија на површина проблемот кој долго време (не)свесно го чувавме под тепихчето. Името му е „обезбедување ефикасна пазарна конкуренција“.

Кои се очекуваните ефекти од законот?

Прво, кризите што ги преживеавме го извадија на површина проблемот кој долго време (не)свесно го чувавме под тепихчето. Името му е „обезбедување ефикасна пазарна конкуренција“. Тридецениското градење на новата пазарна економија, која треба да ја бележи ефикасен пазарен механизам кој создава услови за здрава пазарна конкуренција, остана само декларативна заложба на бизнисмените и креаторите на политиките. Создадовме и институција по европски терк за чување и јакнење на пазарната конкуренција (Комисијата за заштита на конкуренцијата - КЗК), но од функционален аспект институцијата стана „целосно независна“ во смисла дека „ништо од неа не зависи“. Таа е кадровски недоволно екипирана и финансиски несоодветно буџетирана. Формите на ограничување на конкуренцијата, создавањето олигополизирани или монополизирани пазарни структури премолчено беа поддржувани. Законот за заштита на конкуренцијата, кој ги регулира проблемите со ограничување и нарушување на пазарната конкуренција, недоволно се применуваше и сè уште недоволно се применува. Особено во сегментот на детекција на рестриктивните договори, односно картелските здружувања, т.е. договарања меѓу фирмите (во 2021 само една донесена одлука по овој основ, а во 2022 ниту една). Ограничувањето на пазарната конкуренција, високо концентрираните пазарни структури во значителен дел од дејностите и секторите, може да се сметаат за едни од причините зошто кај нас цените растеа со поголема динамика во споредба со цените во земјите од регионот и пошироко. Тоа може да се смета  и за една од причините зошто административните мерки што ги презеде Владата не ги даваа посакуваните ефекти во однос на спречување на порастот на цените, особено кај цените на храната.

Во овој контекст да заклучам дека еден од клучните фактори во опструкцијата во развојот на одржлива пазарна економија се недоволната пазарна конкуренција и несоодветната пазарна регулација. Во оваа насока нема да се згреши доколку се истакне и следниот факт - дека лошата форма на регулација на пазарите е еден вид „бела“ институционална корупција.

Една од потенцијалните критични точки за успешна примена на одредбите од Законот за нефер трговски практики лежи во слабиот институционален капацитет.

Второ, со донесувањето на Законот за забрана на нефер трговски практики во синџирот на снабдување на земјоделски и прехранбени производи се прават обиди да се решат пазарните недостатоци во сегментот на производството и трговијата со земјоделски производи и снабдувањето со храна. Имено, ова е домен на пазарен неуспех, каде што постои нерамномерна распределба на пазарната, т.е. преговарачката моќ меѓу производителите на храна (добавувачите) и посредниците, т.е. откупувачите на овие производи, преку кои земјоделските производи и прехранбените производи се доставуваат, т.е. нудат до крајните потрошувачи. Искористувајќи ја својата пазарна позиција, откупувачите претендираат по ниски цени и со голем број други за нив поволности да ги откупат овие производи од добавувачите, а потоа со значително повисоки цени да ги пласираат до крајните потрошувачи. Значи, крајниот потрошувач нема корист од ниските откупни цени на земјоделските и прехранбени производи, целата корист оди во рацете на посредниците, т.е. откупувачите. Уште во 2019 година Европскиот парламент и Советот на ЕУ ја донесоа Директивата 633 за регулирање на нефер трговски практики во односите меѓу фирмите вклучени во синџирот на снабдување со земјоделски производи и храна. Директивата има цел да се хармонизираат условите за регулирање на трговската практика во овој домен, во рамките на пазарите на земјите членки на ЕУ. Македонскиот закон прави обид да се постигне хармонизација на условите за регулирање на трговијата во синџирот на снабдување со земјоделски производи и храна во домашната економија.

Надлежности и казнивост

Надлежна за спроведување на законот е Комисијата за заштита на конкуренцијата, таа има обврска во рок од 6 месеци на донесување на овој закон да го усогласи своето работење, организирање и функционирање во согласност со одредбите од законот. Погоре нотиравме дека оваа институција во моментов е кадровски недоволно екипирана, а со овој закон експлицитно ѝ се наложуваат дополнителни секторски надлежности кои таа треба да ги извршува во рамките на постојниот кадровски и финансиски капацитет (кој е субоптимален во однос на спроведување на надлежностите кои на институцијата ѝ се доделени со Законот за заштита на конкуренцијата). Значи, една од потенцијалните критични точки за успешна примена на одредбите од Законот за нефер трговски практики лежи во слабиот институционален капацитет. Потребно е време оваа институција да вработи и соодветно да ги обучи ангажираните лица за адекватна примена на законот (што бара специфични економски и правни знаења во докажувањето на прекршувањата на одредбите од овој закон од страна на фирмите). Шесте месеци за усогласување со оваа задача се премалку!

Понатаму, во однос на казнивоста, согласно Законот, товарот на казнивост го понесува само купувачот (т.е. откупувачите), а по исклучок во некои ситуации може да биде казнет и добавувачот. Ова во одредена мера ги штити исклучиво интересите само на добавувачите, што понекогаш може да креира дополнителни негативни пазарни ефекти, земајќи ги предвид спецификите на македонската економија, која во основа ја карактеризира пазар со мала апсорпциона моќ. За разлика од нашата, во случајот со хрватската практика казнивоста е релевантна и за купувачите (т.е. откупувачите) и за добавувачите (т.е. производителите на храна).

Понатаму, со законското регулирање на маржата во тргувањето со дел од земјоделските и прехранбените производи на максимални 10% директно се прави упад во слободата на функционирање на пазарниот механизам (се нарушува системот на односи меѓу цените на овие производи, а тоа може да донесе потенцијални неповолни промени во структурата на понуда на земјоделските и другите прехранбени производи и храна, т.е. исчезнување на дел од производите од пазарната понуда). За таа цел, потребно е државата со друг вид системски мерки да поттикнува создавање подобар баланс во преговарачката моќ меѓу двете страни (купувачи и добавувачи), а не да оди со административно ограничување на трговските маржи.

Понатаму, останува отворена дилемата околу креирањето на листата со земјоделски и прехранбени производи врз основа на кои ќе се утврдуваат нефер трговските практики. Имено, надлежноста за нејзино дефинирање согласно законот ја има Министерството за економија. Се поставува прашањето: зошто од оваа задача, во законот, не е вклучено и секторското Министерство за земјоделство, шумарство и водостопанство. На пример, во Хрватска оваа задача му е доделена на министерството за земјоделство.

Дефинирањето на листата со производи бара претходна опсежна анализа за економската значајност на производите, утврдување на критериумите и методологијата за нејзино креирање. За регулирање на овие прашања, потребно е претходно да се донесат соодветни подзаконски акти.

Дефинирањето на листата со производи бара претходна опсежна анализа на економската значајност на производите, утврдување на критериумите, како и избор на методологијата за креирање на оваа листа со производи. За регулирање на овие прашања, потребно е претходно да се донесат соодветни подзаконски акти, на пример, правилник со кој ќе се регулираат сите овие прашања во правењето на листата со производи за следење и утврдување на нефер трговските практики.

И на крајот, колку овој закон ќе се применува, останува на волјата и интересот на  засегнатите страни навремено да ги пријавуваат до Комисијата за заштита на конкуренцијата прекршувањата и нефер трговското однесување согласно одредбите на овој закон. Исто така, останува практиката да покаже кои сегменти од законот во иднина ќе треба да бидат изменети и подобрени во функција на реално сузбивање на овие нефер трговски практики, и подобрување на пазарната конкуренција во трговијата со земјоделските и прехранбените производи.